آموزش تجـوید سطح 4 ؛ درس اول، الفبای عربی و فارسی

درس اول، الفبای عربی و فارسی

تعریف حروف هجاء :
هجاء در لغت به معنای شماردن حروف به اسامی آنها است و در اصطلاح تجوید مجموع حروف را از الف تا یاء، حروف تهجی می نامند که تعداد این حروف درعربی 28 عدد و به عقیده بعضی 29 عدد است (البته با دلایلی که ذکر خواهیم کرد عدد 28 صحیح تر به نظر می‌رسد) و در فارسی نیز 32 عدد است و در واقع الفبای عربی مانند الفبای فارسی می‌باشد و فقط چهار حرف کمتر دارد که عبارتند از ( چ – پ – گ – ژ ) ( چپ گژ). پس الفبای عربی که آن را حروف هجاء و حروف تهجّی هم می‌گویند 28 حرف می‌باشد که شکل هندسی و اسامیشان به قرار ذیل است:
اسامی حروف تهجی:
الف- باء - تاء- ثاء- جیم- حاء- خاء- دال- ذال- راء- زاء- سین- شین- صاد- ضاد- طاء- ظاء- عَین- غَین- فاء- قاف- کاف- لام- میم – نون- واو – هاء– یاء.

شکل هندسی حروف هجاء:
ا- ب- ت- ث- ج- ح- خ- د- ذ- ر- ز- س- ش- ص- ض- ط- ظ- ع- غ- ف- ق- ک- ل- م – ن – و - ﻫ - ی.
توجه مهم: هر حرفی را که در فارسی با صدای زیر می خوانیم در عربی آنرا با صدای الفی میخوانیم مثل ( بِ – تِ ) که میخوانیم ( باء – تاء ).

تعریف همزه و تفاوت آن با الف:
باید دانست "الف" در عربی همیشه ساکن است و هرگاه متحرک شود آن را همزه می‌گویند و به صورت شش هندسی قدری کوچکتر (ء) بالای دندانه (ئ‍ ) و یا روی ( أ – ؤ - ئ) سوار می‌شود مثل: اُولئِکَ – اِنْ یَشَأ – لُؤْ لُؤْ – شَیْئ و گاهی هم به طورتنها نوشته می‌شود مانند ءَاَنْذَرْتَهُمْ.
لازم به ذکر است که بعضی از علمای تجوید معتقدند که چون الف از فضای دهان خارج می‌شود و تکیه گاهی هم ندارد یعنی مجرد صوت و قائم به غیر است و نیز همیشه ساکن می‌باشد لذا هیچگاه به تنهایی ادا نمی‌شود و از حروف شمسی و قمری هم نمی‌باشد و به همین منظور آن را در اعداد حروف به شمار نیاورده‌اند، لکن بعضی دیگر قائل به این قول نبوده و همین گونه ادا شدن را هم نوعی مخرج دانسته‌اند.
  تفاوت بین همزه و الف:
1- همزه قبول حرکت می‌کند و در اول و وسط و آخر کلمات واقع می‌گردد و به صورتهای مختلف نیز نوشته می‌شود مانند: اَللهُ- اَنْبِئْهُمْ – یُؤْمِنُ – ساءَ– نَـابِجانِبِهِ.
2- همان طور که اشاره شد، الف همیشه ساکن است و هرگاه متحرک شود آن را همزه گویند (البته با توجه به اینکه معنای سکون در درس دوم توضیح داده خواهد شد و در اینجا سکونی مورد نظر است که در مقابل حرکت به کار می‌رود نه اینکه سکون علامتی باشد) و با توضیح فوق دیگر لازم نیست "الف و همزه" را از این نظر مجزّا کنیم، یعنی "الف" همیشه به شکل ( ا ) است ولی همزه همان شکل الف، به اضافه کلیه حرکات و حتی ساکن می‌باشد. پس این الف است که با پذیرا شدن حرکت، دیگر نام خود را از دست می‌دهد و به نام "همزه" نامگذاری می‌شود، مثلاً در کلمه عَمِلُوا الصّالِحاتِ هرگاه در کلمه "عَمِلُوا" وقف کنیم و بخواهیم کلمه بعد را "اَلصّالِحات" مستقلاً بخوانیم (با توجه به اینکه همزه آن مفتوح خوانده می‌شود و در درس همزه های قطع و وصل در این باره صحبت خواهیم کرد) خواهیم خواند اَلصّالِحاتِ. شاهـد مثال اینجا است که هنگامی که وقف نکرده بودیم اگر می‌خواستیم کلمه فوق (عملوا الصّالحات) را تجزیه کنیم می‌گفتیم «الف و لام» از حروف والی هستند و خوانده نمی‌شوند و به عبارتی دیگر "الف و لام" شمسی هستند و خلاصه منظور این است که چون حرکتی ندارند لذا خوانده نمی‌شوند، لکن اگر بخواهیم در کلمه عَمِلُوا وقف کنیم چون بنا داریم "الف" را (در کلمه الصّالحات) حرکت دهیم لذا پس از اینکه آن را متحرک کردیم دیگر به آن الف نمی‌گوییم و با نام جدیدش که " همزه" باشد آن را می‌خوانیم و نیز همانطور که می‌دانیم آن همزه‌ی وصل هم هست یعنی در اینجا هم درست است همزه‌ی وصل بدان گفته شود و هم الفی که از حروف والی و نیز (الف و لام) شمسی است، لکن هر کدام در جای خود صحیح می‌باشد.
نتیجه اینکه حروف عربی 28 عدد است و همزه حرفی جدای از این حروف نیست بلکه در اصل همان "الف" می‌باشد که فقط متحرک شده است و به همین دلیل (متحرک بودن) نیز در هنگام تلفظ دارای مخرجی جداگانه است که در درس مخارج حروف بدان خواهیم رسید. ان‌شاءالله تعالی.
3- چون الف همیشه ساکن و ماقبلش مفتوح است لذا در رسم الخط قرآن‌های چاپ کشورهای عربی و پاکستانی و بعضی قرآن‌های چاپ ایران، ما قبل"الف‌ها" فتحه گذارده شده و نیز ما قبل یاء ساکنِ ما قبل مکسور (حرف مد) کسره نگاشته شده و این طریقه صحیح است، مانند: « مَا- کَانَ- قَالَ- فِیهِ- قِیلَ» لیکن در اکثر قرآن‌های چاپ کشور ایران به جای فتحه و کسره "الفِ مقصوره" نگاشته می‌شود که ناصحیح است مانند: ما – کانَ – قیلَ – فیهِ- قالَ.
توجه مهم : باید دانست الف‌های جمع که الف زینت نیز نامیده می‌شوند نوعی علامت محسوب می‌گردند مانند: "امَنُوا"، و چون جزء پیکره‌ی کلمه به حساب نمی‌آیند لذا حکم شماره 2 در مورد آنان جاری نمی‌باشد.

اشکال همزه:
همان طور که ذکر شد همزه دارای 2 شکل بیشتر نمی‌باشد:
الف) به شکل همان الف معمولی یعنی (ا) به اضافه‌ی حرکتی که به خود می‌گیرد، مانند اَشْرَکُوا- اُوحِیَ- اِنّا، این شکل از کتابت همزه در قرآن‌هایی که کتابت آن فارسی است متداول می‌باشد.
ب ) به شکل شش هندسی قدری کوچکتر یعنی (ء) که به شکل‌های "أ- ؤ-ئ- ئ‍ - ء" نوشته می‌شود که توضیح آن قبلاً گذشت.

کتابت همزه:
الف) اگر همزه در ابتدای کلمه باشد به صورت ( ا ) نوشته می‌شود مانند: اَمِنَ– اُذِنَ– اِبْراهیمَ.
ب) اگر در وسط کلمه و ساکن باشد، به صورت حرکت حرف ماقبل نوشته می‌شود مانند: مَاْوی- مُؤْمِنْ– جِئْتَ.
ج ) اگر در آخر کلمه و پس از حرف ساکن باشد، به این صورت (ء) نوشته می‌شود مانند: جُزْءٌ – مَرْءٌ – شَیْءٍ.

تمرین درس اول
1- حفظ صحیح حروف هجاء و تمرین عملی آن همراه با حرکات نه گانه در حضور معلم.
2- پانزده کلمه برای نشان دادن همزه در اول و وسط و آخر کلمه بنویسید.
3- برای هر شش حالت همزه ( هر کلمه) ده مثال از قرآن کریم بنویسید.
4- ده کلمه برای نشان دادن الف در وسط و آخر کلمه بنویسید.
5- پنج کلمه از قرآن بنویسید که الف زینت در آن نشان داده شود.

www.almiqat.com