آموزش تجـوید سطح 4 ؛ درس ششم، تعریف حروف شمسی و قمری

درس ششم، تعریف حروف شمسی و قمری و طریق خواندن الف و لام آنهانیمی از حروف 28 گانه عربی که همان حروف تهجّی است را شمسی و نصف دیگر را قمری گویند که تمام حروف قمری در این جمله جمع شده است: (حقّا که غمِ خوف عجیبِ) و بقیه آن، حروف شمسی است که عبارتنداز: تـاء وثـاء و دال و ذال و راء و زاء سین وشین وصاد وضاد وطاء وظاء
دگر لام و نون حـرف شمسی بـدان چـو همـراه اَلْ شـد مـشـدّد بـخـوان
هرگاه الف ولام "اَلْ" یعنی"آن" که یکی از علامت‌های اسم است بر سر یکی از حروف شمسی در آید لام آن خوانده نمی‌شود و بجای آن حرف بعدش مشدّد می‌شود یعنی با تشدید خوانده می‌شود، مثل "شَمْسْ" یعنی «خورشید» که چون الف و لام (ال) بر سر آن درآورند می‌شود "اَلشَّمْسْ" و مانند اَلسَّماءُ- اَلصّالِحُ- اَلطَّیْرُ و هر گاه بخواهیم با جمله قبلی آن را بخوانیم الفِ آن هم خوانده نمی‌شود مانند (اِذَا الشَّمْسُ – وَ اِذَا النُّجُومُ - مِنَ الصّالِحینَ). 
و اما اگر "الف و لام" برسر یکی از حروف قمری درآید "الف و لام" هر دو خوانده می‌شود مانند اَلْقَمَرْ – اَلْبَحْرْ – اَلْعَلِیُّ – اَلْحَسَنْ – اَلْمَهْدِیُّ و هرگاه آن را با جمله قبل بخوانیم فقط الف آن ساقط می‌شود (یعنی خوانده نمی‌شود) مانند "یَوْمَ الْقِیامَةِ – هُمُ الْمُفْلِحُونَ – مِنَ العالَمینَ" که در این کلمـات فقط "الفِ" آن والـی است و خوانده نمی‌شود.
لازم به تذکر اسـت کـه هرگـاه یکـی از حروف شمسی بعد از الف و لام "اَلْ" قرارگیرد "لام" آن در حرف مزبور به سبب نزدیکی مخرج، ادغام می‌گردد و آن را "ادغام شمسیّه" نامند مانند اَلتَّوْبةَ – اَلذّارِیـاتْ – اَلـسَّجـْدَة – اَلـضَّوْءُ – اَللّاهُونَ – اَلصّابِرُ – اَلثّاقِبُ – اَلدَّهْرُ و همچنین هرگاه یکی از حروف قمری بعد از الف و لام «اَلْ» قرارگیرد حرف لام به سبب دوری مخرج، اظهار می‌شود مانند: اَلْهالِکینَ – اَلْوِرْدُ – اَلْاَمْرُ – اَلْباسِطُ – اَلْحامِدُ – اَلْقَدْرُ. پس حروف شمسی همیشه مشدّد بوده و بالعکس حروف قمری هیچگاه تشدید نمی‌پذیرد (البته بعد از اینکه اَلْ بر سر آنها درآید.)
 

آموزش تجـوید سطح 4 ؛ درس پنجم، احکام تنوین

درس پنجم، احکام تنوین تــنوین یعنی صدا و حرکتی که از آن صدای نون ساکن شنیده می‌شود که همان "دو زِبَر" ، "دو زیر" و "دو پیش" است، مانند: مَثَلاً – غُلامٍ – سَلامٌ که باید اینطور بخوانیم:
مَثَلَنْ – غُلامِنْ – سَلامُنْ.
تنوین یکی از علائم اسم است که یا مفتوحه است مانند "عَزیزاً" و یا مکسوره است مانند "رَیْبٍ" و یا مضمومه است مانند "عَلِیٌّ" و هیچگاه با حرف "اَلْ" در یک کلمه جمع نمی‌شود، مثلاً صحیح نیست گفته شود "اَلْقَمَرٌ" و نیز باید دانست هرگاه کلمه‌ای به تنوین مفتوحه ختم شود در پایان آن کلمه، الف اضافه آورده و تنوین را بر روی آن الف می‌گذارند که همیشه تنوین متعلق به حرف ماقبل بوده و الف هیچ گونه نقشی ندارد، بلکه کتابتاً به کار رفته است مانند: غَفُوراً – حَلیماً– رِکْزاً که اول غَفُورْ- حَلیمْ - رِکْزْ بوده‌اند و فقط در هنگام قرائت قرآن هرگاه بخواهیم بر روی چنین کلماتی وقف نماییم باید با صدای الفی آنها را بخوانیم، یعنی بگوییم غَفورا – حَلیما– رِکْزا.
لازم به تذکر است که در سه مورد تنوین مفتوحه بدون الف اضـافی در پایان نوشته می‌شود که عبارتند از:
1- هرگاه تنوین مفتوحه روی تاء گِرد ( ةً ) قرار گیرد بدون الف اضافی نوشته می‌شود و در حال وقف یعنی هرگاه بخواهیم آن را ساکن کنیم به "هاء گِرد ساکن" (هْ ) تبدیل مــی‌گردد، مانـند "صَـلوةً" کـه می‌شود "صَلوهْ" و "زَکوةً" که می‌شود "زَکوهْ" و "کَلِمَةً" و "طَیّبَةً" که می‌شود "کَلِمَهْ و طَیِّبَهْ"
2- و نیز هرگاه تنوین مفتوحه روی همزه قرار گیرد بدون الف اضافی نوشته می‌شود، مانند سُوءً ، جَزاءً ، ظَمَأ ولی آن را هم در حال وقف با صدای الفی می‌خوانیم مانند سُوءا – جَزءا – ظَمَـا
3- هرگاه تنوین مفتوحه بر روی "ی" قرار گیرد مانند هُدیً – طُویً – ضُحیً – سُویً باز در حالت وقف به صدای الفی خوانده می‌شود مانند هُدی– طُوی– ضُحی– سُوی. لازم به ذکر است در این موارد تنوین مفتوحه متعلق به حرف قبل بوده و در حالت وقف، آن حرف به صدای الفی خوانده می‌شود که طبیعتاً "ی" والی می‌باشد مگر آنکه تنوین متعلق به خود حرف "یاء" باشد مانند هَدْیاً که در وقف هَدْیا می‌شود.

آموزش تجـوید سطح 4 ؛ درس چهارم، تشدید و شرایط آن

درس چهارم، تشدید و شرایط آن

تشدید یعنی سخت و شدید نمودن چیزی یا حرفی و در اصطلاح، تکرار حرف را گویند و در فارسی و عربی قاعده این است که هرگاه دو حرف مثل هم مانند ( د– د، ل – ل) که پهلوی هم باشند و میان آن دو هیچ حرفی فاصله نشده باشد و حرف اولی ساکن و دومی متحرک باشد، اولی را برمی‌دارند و بجای آن روی دومی تشدید می‌گذارند، مانند ( اَرِّه) که اول (اَرْرِه) بوده است و مانند: "ضَلَّ" که در آغاز (ضَلْلَ) بوده است و این عمل را ادغام هم می‌گویند و حرفی که روی آن تشدید باشد آن را مشدّد می‌نامند. لازم به تذکر است که گاهی حرکت کسره را در حرف مشدّد بر روی حرف و در زیر علامت تشدید می‌گذارند مانند اَوِّبی و یا غَمٍّ که این کتابت صحیح نمی‌باشد.

تمرین درس چهارم

1- برای هریک از حروف 28 گانه تهجّی که در قرآن با تشدید به کار رفته است مثالی بزنید (به استثنای همزه)

منبع :www.almiqat.com

آموزش تجـوید سطح 4 ؛ درس سوم، الف مقصوره و حروف والی

درس سوم، الف مقصوره و حروف والی
الف مقصوره:
الف مقصوره یعنی الف کوتاهی که آن را گاهی روی «و» می‌گذارند مانند ( زَکوة - صَلوة - حَیوة- غَدوة) که بدان "الف خنجری" هم می‌گویند و گاهی روی «ی» می‌گذارند مانند (کُبْری- صُغْری- اَلْقی- مُوسی) و در بعضی مـوارد روی حرف دیگر نیز قرار می‌گیرد ماننـد (هـذا و اُولـئِکَ)، همـچنین در زیر حروف نیز قرار می‌گیرد مانند (فی و سَمیعٌ)، که هرگاه روی حرف قرار گیرد تلفظ آن همان "صدای الفی" خواهد بود و اگر زیر حروف قرار گیرد تلفظ آن همان "صدای یائی" خواهد بود.
باید دانست گاهی دیده شده است که الف مقصوره روی حرفی قرار گرفته، در صورتی که مربوط به آن حرف نبوده بلکه ارتباط با حرف قبلی داشته است لذا باید دانست حرف مذکور خوانده نمی‌شود ولی کتابت به همین صورت می‌باشد مانند صَلوةً که در اینجا الف مقصوره روی حرف (واو) قرار گرفته در صورتی که مربوط به لام می‌باشد و (واو) در اینجا والی است.

حروف والی:

در تمام قرآن کریم حروف ( و– ا – ل – ی ) که روی هم "والی" گفته می‌شود هرگاه بدون حرکت دیده شوند خوانده نمی‌شوند، مانند "واو" در اُولئِکَ و "الف" در امَنُوا و "الف" و "لام" در وَالشَّمْس و "یاء" در مُوسـی و اَلْقی و هنگامی که گفته می‌شود حروف والی فقط 4 عدد هستند بدین معنا است که فقط همین چهار حرف می‌باشند که می‌توانند در قرآن کریم بدون حرکت دیده شوند و طبعاً غیر از این چهار حرف اگر حرفی در قرآن مجید بدون حرکت دیده شود قطعاً یک نوع اشتباه چاپی خواهد بود، یعنی حتماً باید متحرک باشد.

آموزش تجـوید سطح 4 ؛ درس دوم، شناسایی حرکات و علائم دوازده گانه

درس دوم، شناسایی حرکات و علائم دوازده گانه حروف هجاء و تهجّی که همان الفبای عربی است با دوازده حرکت و علامت خوانده می‌شوند و قرآن مجید هم با همین حرکات و علامات خوانده می‌شود.
سه حرکت اوّل (حرکات کوتاه):
- صدای بالا یا زبر یا فتحه (-َ) مانند: کَتَبَ، خَلَقَ، فَعَلَ
- صدای زیر یا کسره ( -ِ) مانند: لِمَنْ، اِنْ، لِلّهِ
- صدای پیش یا ضمه (-ُ ) مانند: کُتِبَ، یَخْرُجُ، اُکُلُ
سه حرکت دوم (حرکات کشیده):
- "صدای الفی" با علامت ( ا) یا "الف مقصوره" یعنی الف کوتاه ( ' ) مانند اَلنّاس، ذلِکَ، اَلرَّحْمن
- "صدای یایی" (ای) با علامت (ی) مانند: فیه، اَلَّذین، عَلیم
- "صدای واوی" (اُو) با علامت ( ُو) مانند اَلْمُفْلِحُون، بِنُورِهِمْ
سه حرکت سوم (تنوین‌ها):
- دو زبر، یا تنوین مفتوحه، یا نصب ( -ً ) با صدای "اَنْ" مانند کِتاباً، غَفوراً که خوانده می‌شوند کِتابَنْ، غَفُورَنْ.
- دو زیر، یا تنوین مکسوره، یا جرّ (-ٍ) با صدای "اِنْ" مانند لِقَوْمٍ، مُبینٍ که خوانده می‌شوند لِقَوْمِنْ، مُبینِنْ.
- دو پیش، یا تنوین مضمومه، یا رفع (-ٌ) با صدای "اُنْ" مانند شَکُورٌ، باردٌ که خوانده می‌شوند شَکُورُنْ، بارِدُنْ.
و سه علامت دیگرآن عبارتند از:
- جزم یا سکون با علامت ( ْ یا )
- مدّ یا کشش با علامت (~)
- تشدید با علامت ( ّ)

که جزم برای ساکن کردن و مدّ برای کشیدن و تشدید برای تکرار حرف است.

آموزش تجـوید سطح 4 ؛ درس اول، الفبای عربی و فارسی

درس اول، الفبای عربی و فارسی

تعریف حروف هجاء :
هجاء در لغت به معنای شماردن حروف به اسامی آنها است و در اصطلاح تجوید مجموع حروف را از الف تا یاء، حروف تهجی می نامند که تعداد این حروف درعربی 28 عدد و به عقیده بعضی 29 عدد است (البته با دلایلی که ذکر خواهیم کرد عدد 28 صحیح تر به نظر می‌رسد) و در فارسی نیز 32 عدد است و در واقع الفبای عربی مانند الفبای فارسی می‌باشد و فقط چهار حرف کمتر دارد که عبارتند از ( چ – پ – گ – ژ ) ( چپ گژ). پس الفبای عربی که آن را حروف هجاء و حروف تهجّی هم می‌گویند 28 حرف می‌باشد که شکل هندسی و اسامیشان به قرار ذیل است:
اسامی حروف تهجی:
الف- باء - تاء- ثاء- جیم- حاء- خاء- دال- ذال- راء- زاء- سین- شین- صاد- ضاد- طاء- ظاء- عَین- غَین- فاء- قاف- کاف- لام- میم – نون- واو – هاء– یاء.

شکل هندسی حروف هجاء:
ا- ب- ت- ث- ج- ح- خ- د- ذ- ر- ز- س- ش- ص- ض- ط- ظ- ع- غ- ف- ق- ک- ل- م – ن – و - ﻫ - ی.
توجه مهم: هر حرفی را که در فارسی با صدای زیر می خوانیم در عربی آنرا با صدای الفی میخوانیم مثل ( بِ – تِ ) که میخوانیم ( باء – تاء ).

تعریف همزه و تفاوت آن با الف:
باید دانست "الف" در عربی همیشه ساکن است و هرگاه متحرک شود آن را همزه می‌گویند و به صورت شش هندسی قدری کوچکتر (ء) بالای دندانه (ئ‍ ) و یا روی ( أ – ؤ - ئ) سوار می‌شود مثل: اُولئِکَ – اِنْ یَشَأ – لُؤْ لُؤْ – شَیْئ و گاهی هم به طورتنها نوشته می‌شود مانند ءَاَنْذَرْتَهُمْ.
لازم به ذکر است که بعضی از علمای تجوید معتقدند که چون الف از فضای دهان خارج می‌شود و تکیه گاهی هم ندارد یعنی مجرد صوت و قائم به غیر است و نیز همیشه ساکن می‌باشد لذا هیچگاه به تنهایی ادا نمی‌شود و از حروف شمسی و قمری هم نمی‌باشد و به همین منظور آن را در اعداد حروف به شمار نیاورده‌اند، لکن بعضی دیگر قائل به این قول نبوده و همین گونه ادا شدن را هم نوعی مخرج دانسته‌اند.
 

آموزش تجـوید سطح 4 ؛ مقدمه

تجوید، مصدر باب تفعیل و ریشه لغوی آن "جَوْدْ" می‌باشد. تجوید در لغت به معنای نیکوکردن و در اصطلاح علمی است که در آن از شناسایی مخارج، صفات حروف‌تهجّی، محل وقف و وصل، قواعد و دستورهای قرائت قرآن مجید و نیکو خواندن آن بحث می‌شود. تجوید راهنما و ضامنِ صحّت قرائت است و قرآن کریم باید طبق اصول و قواعد این علم شریف تلاوت گردد، چنانچه در بخشی ازآیه 4 سورة مزّمّل فرموده: َوَرتِّلِ الْقُرانَ تَرْتیلاً "وقرآن را با تأنّی و شمرده بخوان و حروف آن را آشکار کن".
درمعنای کلمه ترتیل حضرت علی( علیه السلام ) می‌فرماید: اَلتَّرْتیلُ حِفْظُ الْوُقُوفِ وَبَیانُ الْحُرُوفِ " ترتیل محافظت محل وقف‌ها و بیان حروف است" که مراد از بیان حروف، رعایت مخارج و صفات آن است.
و در جای دیگر می‌فرماید : بَیِّنْهُ تَبْییناً وَ لاتَهُذُّهُ هذَا الشِّعْرِ وَ لاتَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ وَ لکِنْ اَفْزِعُوا قُلُوبَکُمْ الْقاسِیَةَ وَ لایَکُنْ هَمُّ اَحَدکُمْ اخِرَ السُّورَةِ. " قرآن را به طور واضح و آشکار قرائت نمایید و مانند شعر آن را قطعه قطعه نخوانید و حروف و کلمات آن را مثل پاشیدن ریگ متفرّق نکنید و لیکن دل‌های سخت خود را بترسانید و نرم کنید و همّت و اراده هریک از شما تنها به خواندن تا آخر سوره نباشد."(نقل از سرالبیان فی علم القرآن سرهنگ بیگلری ص 144)
و در جای دیگر از امام علی( علیه السلام ) منقول است که آن حضرت فرمودند: اَلتَّرْتیلُ هُوَ تَجْویدُ الْحُرُوفِ وَ مَعْرِفَتُ الْوُقُوفِ " ترتیل عبارت از تجوید حروف و نیز دانستن محل وقوف است."
همان طور که توضیح داده شد ارتباطی مستقیم بین تجوید و ترتیل وجود دارد که معنای هردو مجملاً شرح داده شد. اما سخن دربارة علم تجوید بسیار است لکن در اینجا فقط اشاره‌ای می‌شود به بعضی از موارد:
نویسنده کتاب تهذیب القرائه در صفحه 14 کتاب خود دربارة علم تجوید می‌گوید: "تجوید یـکی از سخت‌تریـن عـلوم عملی اسـت" و باز در همین صفحه به نقل از صاحب کتاب «اَلتَّجْوید» چنین می‌گوید: "و این علم (تجوید) معلوم نشود مگر کسی را که فرا گرفته باشد این فن را از استاد ماهر و مدّت مدیدی تَعَبْ کشیده و در ادای اشمام و اتقان و تسهیل و ادغام و اخفاء و اختلاس و اشباع کوشیده و مخارج و صفات حروف را دانسته و محافظت حدود آن کرده باشد."