آشنایی با قاریان مصر : استاد «عبدالباسط محمد عبدالصمد»

 استاد عبدالباسط محمد عبدالصمد یکی از برجسته ترین قاریان عصر حاضر بودند. وی سبکی جدید ابداع کرده بود که دارای لحنی زیبا و مخصوص به خود می باشد. لحن استاد، مورد پسند عارف و عامی است. صدای رسا و تحریرات زیبای او در قرائت قرآن جاذب قلوب است. صدای او در تلاوت چنان رسایی و کمال به همراه دارد که هیچگاه انسان از تکرار و شنیدن صوت او خسته نمی شود. اگر کسی یکی از تلاوتهایش را مکرر شنیده باشد، باز که استماع می کند اشتیاقش در شنیدن آن بیشتر شعله ور می گردد و بیش از پیش بدان متوجه می شود؛ این ویژگیها باعث می شود که نشاطی در شنونده ایجاد شود. لحن جاذب، تجوید خوب، آهنگ زیبا، رسایی صدا، نفسی طویل و کافی در پیوستن آیات به یکدیگر، تحریرهای بجا و دقیقی که در برخی موارد بکار می برد، از نظر صوتی خصایصی است که استاد را برجسته کرده و محبوب ساخته است.

عبدالباسط در سال 1349 هـ.ق مطابق با 1307 هـ.ش در منطقه سعید یا صعید از روستای اِرمِنت شهری از توابع استان قنا در جنوب مصر که فاصله یِ آن با قاهره تقریباً 700 کیلومتر است بدنیا آمد.

خاندان عبدالباسط از قاریان بنام قرآن کریم بودند و او در دامان پدر و مادری مسلمان پرورش یافت. پدرش لوکوموتیورانی بود که علائق مذهبی داشت و به همین خاطر پسرش را از ابتدای کودکی به فراگیری قرآن تشویق کرد.

در مکتبخانۀ روستایشان در سن ده سالگی قرآن را حفظ نمود. در آن موقع هنوز روستای آنها مبدل به شهر نشده بود. او عاشق قرآن بود و می خواست علم قرائت را یاد بگیرد و قاری مشهوری شود؛ پدرش او را تشویق می نمود و عبدالباسط نیز فقط به دنبال علوم قرآنی و قرائت بود. پدرش می خواست او را به طنطا که ناحیه ای مشهور در علوم قرائت و تعلیم علوم قرآنی بود ببرد که شیخی از ناحیه شمال به ده آنها می آید و برای تعلیم علوم قرآنی و قرائت مردم از او استقبال می نمایند و عبدالباسط قرائت سبع را نزد ایشان فرا می گیرند.

 پدر عبدالباسط او را از اوان کودکی در سن 4 یا 5 سالگی به شیخ می سپارد. شیخ محمد سلیم حماده این استاد گرانقدر عبدالباسط را که از استعدادهای نهفته سرشار بود به شاگردی پذیرفت و عبدالباسط در محضر او به تعلیم قرائات قرآن پرداخت. او عبدالباسط را همچون فرزند خود به جلسات شبانه قرآن کریم می برد و همین امر سبب شهرت بیشتر و آشنایی او با جلسات قرآن می شد. عبدالباسط در 12 سالگی قرائات سبعه را فراگرفت و در همین سن در سال 1941 میلادی برای اولین بار در مسابقه حفظ قرآن کریم شرکت نمود و برنده گردید.

آنچه که باعث ترغیب بیشتر عبدالباسط به قرائت قرآن شد، تلاوت قرآن در یکی از مجالس دهکده اش بود که بر اثر تشویق حاضران تا بامداد ادامه پیدا کرد. استقبال حاضران روحیه عبدالباسط را بشدت دگرگون کرد و سرنوشت آینده اش را تا حدودی رقم زد.

او در 14 سالگی قرائات عشره یعنی همه قرائتهای دهگانه را فرا می گیرد. استاد عبدالباسط در نوجوانی تحت تأثیر صوت زیبای یکی از استادان بنامِ قرائت قرآن قرار می گیرد و به تقلید و استفاده مستقیم از سبک وی می پردازد. این استاد گرانقدرِ علم قرائت، استاد محمد رفعت بود.

«شیخ رفعت و شیخ شعشاعی دو نفری که در آن موقع مشهور بودند؛ در رادیو می خواندند. شیخ رفعت دوبار در هفته می خواند، روز دوشنبه و روز جمعه. چون در آن زمان در خانه ها رادیو وجود نداشت و فقط قهوه خانه ها رادیو داشتند، من سه کیلومتر راه پیاده طی می کردم تا به صدای شیخ رفعت گوش بکنم، زیرا عاشق قرآن بودم و از خدا می خواستم که یک قاری مشهور شوم. من از مرحوم رفعت نکات لازمه بسیاری را در قرائت یاد گرفتم و بخاطر همین مداومت و تمرینها و تجربیات بسیار قبل از 16 سالگی بعنوان قاری ممتاز شناخته شدم.»

در سال 1951 هـ.ق، 19 ساله بود که برای اولین بار برای شرکت در یکی از جشنهای مذهبی به قاهره می رود. گروهی که عبدالباسط جوان را می شناختند و از تلاوت ماهرانه او با خبر بودند با اصرار از استاد می خواهند که در آن مجلس قرآن، قرائت کند. خود عبدالباسط در این زمینه می گوید: «خب من رفتم ده دقیقه قرآن بخوانم اما یک ساعت و نیم طول کشید. سبحان الله، توفیقی از جانب خداوند بود و مسجد پر شد از جمعیت؛ از من مرتباً می خواستند که باز هم بیشتر بخوانم و من همچنان تلاوت می کردم، روز بعد هم از من خواستند بخوانم و من هم حاضر شدم.»

استاد عبدالباسط در سن 19 سالگی ازدواج کرده و چهار فرزند به نامهای جمال، محمد، طارق و خالد، ثمره این ازدواج است که در میان فرزندان عبدالباسط، پسرش طارق که افسر پلیس است بعنوان خلیفه و جانشین پدر شناخته می شود و هم اکنون نوارهای ترتیل او نیز در مصر ضبط و تکثیر شده است. به اعتقاد استاد باید با قرآن انس گرفت و قاری قرآن باید هر روز قرآن بخواند. وقتی که از او می پرسند در چه مواقعی دوست دارد قرآن بخواند، می گوید: «در همه اوقات دوست دارم تلاوت قرآن بنمایم و در طول روز هرگز از آن بی نیاز نمی شوم چون با آن انس گرفته ام و به آن عشق می ورزم.» همچنین می گوید: «در روز یک ساعت و نیم قرآن می خوانم ولی تلاوت قرآن به هنگام سپیده دم، بهترین زمان تلاوت است. " اِنَّ قُرانَ الفَجرِ کانَ مَشهوداً "- 78 اسراء- » شیخ عبدالباسط مدالها و نشانهای بسیاری دریافت نموده مِن جمله نشان شایستگی و کمال از کشور سوریه، نشان ارز، از لبنان و نشان شایستگی عقیدتی از مراکش و همچنین نشانهایی از اندونزی و مالزی. استاد پس از شیخ خلیل الحصری لقب شیخ القرائی مصر را به خود اختصاص داد. عبدالباسط به حق برجسته ترین قاری قرآن مصر پس از شیخ رفعت قاری معروف مصر به شمار می رود. این نابغه قرن سرانجام در سن 61 سالگی در تاریخ 19 ربیع الثانی 1409 مطابق 9/9/ 1367 شمسی در پی یک بیماری بدرود حیات گفت.

«یک سفری به پاکستان داشتم کسی مرا دعوت کرده بود و مهمان جمعیتی به نام جمعیت اقراء بودم. برای ما قطار راه آهن کرایه کرده بودند و 9 روز در مراکز پاکستان بودیم. هر شب در یکی از شهرها و استانهای پاکستان به تلاوت قرآن مشغول بودیم. در هر شهر قرآن می خواندیم و با قطار باز می گشتیم یعنی در همان قطار استراحت می کردیم و غذا می خوردیم و به سفر خود ادامه می دادیم. 9 روز گذشت و دوباره به کراچی برگشتیم. این سفر هم از سفرهای فراموش نشدنی است.

من به 14 ایالت آمریکا که در آنها مراکز مسلمین وجود داشت سفر کرده ام که تعداد زیادی از مسلمین در این مراکز هستند و من از جهت مترجمین عرب زبان بی نیاز بودم.

از تفضّل خدا بر ما، در همه کشورها ما موفق بودیم. در لس آنجلس 6 نفر اسلام آوردند، پس از شنیدن تلاوت قرآن کریم. دراوگاندا 92 نفر، در آنجا دو مجلس داشتیم در یکی 72 نفر از آنها و بقیه در مجلس دوم اسلام آوردند و اعلام کردند. حتی یک خانم گوینده تلویزیون همراه من بود در آخرین روز آمد دستم را ببوسد و من متأثر شدم و نپذیرفتم. بعداً تقاضا کرد به حج برود. به اوگاندائیها گفتم اگر اجازه بدهید بگذارید این خانم امسال به مسافرت حج برود. بعداً هم اسم خودش را این خانم عوض کرد و نام آمنه را من برایش انتخاب کردم.

در انتها استاد در پاسخ این سؤال که ” آیا تا به حال به کشور ایران مسافرت کرده اید “ می گوید: «یکبار از ما دعوت شد امّا دولت مصر به ما اجازه نداد ولی ان شاء الله قصد دارم به ایران سفر نمایم و در آنجا به تلاوت بپردازم. که این جریان متعلق به سالهای 86- 1985 می باشد و متأسفانه استاد در سال 1988 فوت کردند و نتوانستند به ایران مسافرت نمایند.
استاد عبدالباسط می گفت: «تمام موفقیتی که نصیب من شده به حرمت آیه آیه های قرآن مجید است که صدای مرا در نظر مردم دلنشین کرده و در اصل این نفوذ کلام الهی است که باعث روی آوردن مردم غیر مسلمان به سوی اسلام شده است.»

اگر خواسته باشیم در علم قرائت بنابر اولویت قرّاء را دسته بندی کنیم باید در دسته اول مثلثی را در نظر بگیریم که یک ضلع آن را استاد مصطفی اسماعیل و ضلع دیگر را استاد محمد صدیق منشاوی و رأس آن را استاد عبدالباسط تشکیل داده است. مرحوم عبدالباسط در تمام زمینه های صوت، نفس، لحن، قدرت، تکنیک و تاکتیک در علم قرائت موفق بوده است بلکه در بعضی زمینه ها مانند صوت بالا همراه با شفافیت صدا، قدرت و نفس واقعاً منحصر بفرد بوده است و هنوز در زمینه های فوق رقیبی برای وی پیدا نشده است.

همانطور که ذکر شد از ویژگیهای قرائت وی، نفسی طویل است که او را از میان دیگر قاریان ممتاز می کند. صوت به همراه شفافیت صدا که در اکثر قرائتهای وی بگوش می خورد یکی دیگر از مختصات تلاوت اوست. بطور مثال در میان قاریان دیگر اگر با صدای بالا تلاوتی را منظور کنیم در مقایسه با قرائت عبدالباسط خواهیم دید که انتهای صوت اگر چه دارای قدرت خوبی است ولی از شفافیت صوت برخوردار نیست و همین صوت بالا همراه با شفافیت صدا در قرائت استاد، تقلید کنندگان از او در سبک را با مشکلات زیادی مواجه ساخته است.
از دیگر خصوصیات تلاوت وی آنست که اکثراً به صوتهای بالا، متوسط و کمتر با صوت پائین کار می کند و در واقع در صوتهای بالا و بسیار بالا موفق تر از صوتهای پائین است. گرمی و پختگی صوت، همراه با زنگ و لحن مخصوصی که در صدا موجود است هر شنونده ای را مجذوب قرائت او می کند. همچنین کیفیت خواندن آیات، یعنی اینکه هر آیه ای را به چه سبکی بخواند تا منطبق با معنا باشد باعث شده است که همگان قرائت او را تحسین نمایند.
استاد در علم قرائت صاحب سبک و شیوه خاصی بوده و در این زمینه دیگر قاریان از وی تقلید سبک می نمایند. از مزایای دیگر قرائت استاد تفکیک کلمات است از یکدیگر به گونه ای که مردم عوام هم متوجه می شوند و نیز استحکام تلفّظی حروف و متین خواندن آیات از دیگر مزایای قرائت اوست.از بین سوره هایی که استاد آنها را منطبق با معنا تلاوت نموده است برای نمونه می توان سوره های مدثر، تکویر، یوسف، کهف، حج و 4 آیۀ آخر سوره فجر را نام برد.

منابع: تلخیصی از کتاب «الرسالة فی علم التجوید- سطح تخصصی» تألیف استاد مرتضی مخملباف

http://www.almiqat.com